Kuduz hastalığı hem insanlarda hem de birçok memeli hayvanda beyin ve omurilikte enfeksiyona yol açan viral bir zoonotik hastalıktır. İnsanlık tarihi boyunca var olan bu ölümcül hastalığın kökeni, Latince “öfkeli, saldırgan” anlamına gelen “rabere” kelimesine dayanmakta olup, Yunanca’da ise “kendini kaybetmiş, deli” anlamına gelen “lyssa” ya da “lytta” kelimeleriyle anılmaktadır. Kuduz virüsleri, Lyssavirüs ailesine ait olup, bulaştığında hızla ilerleyen ve ölümcül seyreden bir tabloya neden olmaktadır.
Her yıl, dünya genelinde 150’den fazla ülkede yaklaşık 59.000 insan kuduz nedeniyle hayatını kaybetmekte, bu ölümlerin %95’i Afrika‘da (%59) ve Asya’da (%36) gerçekleşmektedir. Özellikle kırsal kesimlerdeki yoksul nüfus bu hastalıktan en çok etkilenen kesim olarak rapor edilmektedir. Batı Avrupa, Kanada, ABD, Japonya, Singapur ve bazı Latin Amerika ülkelerinde köpek kaynaklı kuduz hastalığı tamamen ortadan kaldırılmıştır.
Günümüzde insan kuduzunun başlıca sebeplerine bakıldığında özellikle şüpheli temas sonrasında yeterli ve doğru profilaksiuygulamalarının yapılmaması ile birlikte kuduz immunoglobulinin bulunamaması ya da doğru dozda ve şekilde uygulanmaması yer almaktadır. Ayrıca aşıların yetersizliği, tedavi için geç kalınması ya da yetersiz süre uygulanması, yara bakımının yapılmaması gibi etkenler de ölüme yol açabilen nedenler arasında sıralanmaktadır. Temas sonrası uygun yara bakımının %100‘e varan oranda etkin bir şekilde kuduzun önlenmesinde kritik bir rol oynadığı unutulmamalıdır.
Kuduz hastalığı, köpeklerin düzenli aşılanmasıyla büyük ölçüde ortadan kaldırılabilir. Nitekim, insanda kuduz nedenli ölüm oranları, köpeklerde kuduz vakalarındaki azalma ile doğrudan ilişkilidir. İnsan kuduzunu ortadan kaldırmak için köpeklerin en az %70’inin düzenli olarak aşılanması gerekmektedir. Ayrıca, toplu kampanyalarla köpek aşılamasının teşvik edilmesi ve temas sonrası profilaksierişiminin iyileştirilmesi bu mücadelenin önemli unsurlarıdır. Bu hedeflere ulaşmak için veteriner hekimlerin sahadaki çalışmaları, halk sağlığı merkezlerinde düzenlemeler ve ulusal stratejilerin sürekli hale getirilmesi şarttır.
Veteriner hekimler, kuduz hastalığının kontrol altına alınmasında ve insan ölümlerinin önlenmesinde kritik rol oynar. Özellikle köpek kuduzunun ortadan kaldırılmasına yönelik toplu aşılamalar ve kuduz temasına maruz kalan kişilere profilaksi erişiminin artırılması gibi önlemlerle, kuduz eliminasyonu hedefi daha ulaşılabilir hale gelecektir. Veteriner hekimliği hizmetlerinin bu süreçteki yol göstericiliği, insanda kuduz ölümlerinin ortadan kaldırılmasında kilit bir öneme sahiptir. Sadece profilaksi uygulamaları ile kuduzdan kaynaklı ölümler tamamen ortadan kaldırılamayacağı, bu nedenle köpeklerin aşılanması ve hastalık kontrol programlarının sürekliliğinin sağlanması kaçınılmazdır.
Türkiye’de kuduz, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde, köpek ve yaban hayatı kaynaklı iki farklı döngü şeklinde devam etmektedir. Köpek kaynaklı kuduz, Trakya, Ege ve Orta Anadolu’nun dışındaki bölgelerde görülmekte; tilki kaynaklı kuduz ise Ege ve Orta Anadolu bölgelerinde yaygın olup, son yıllarda yapılan oral aşılama çalışmaları ile kontrol altına alınmaya çalışılmaktadır. Türkiye’de yürütülen “Oral Aşı Temini Projesi” sayesinde hastalığın yayılımı önemli ölçüde azalmıştır. 2018 ile 2023 yılları arasında evcil hayvanlarda görülen kuduz vakalarında belirgin bir azalma yaşanmıştır. 2018’de 437 olan vaka sayısı 2023 yılında 86’ya düşmüştür. Yaban hayvanlarında ise vakalar oldukça düşük seviyelerde seyretmektedir. Hayvanların aşılanmasından, toplumun bilinçlendirilmesine kadar geniş bir sorumluluk alanında görev yapan veteriner hekimlerimiz, kuduzun kontrol altına alınmasında ön safta yer almaktadır. Veteriner hekimlerimizin özverili çalışmaları ve kamuoyunun farkındalığının artması, Türkiye’de kuduz vakalarının çok nadir olarak görülmesini sağlamış, ülkemizdeki kuduz vakası sayısı yılda 1-2 ile sınırlı olmasına rağmen, toplumda oluşan hassasiyet sayesinde aşı talebi ve uygulamaları artmıştır.
Her yıl 28 Eylül’de kutlanan Dünya Kuduz Günü, bu ölümcül hastalığa karşı farkındalığı artırmayı ve toplumsal bilinci güçlendirmeyi amaçlamaktadır. Bu kapsamda 2024 Dünya Kuduz Günü’nün teması “Kuduz Sınırlarını Aşmak” olarak belirlenmiştir. Bu tema, kuduzla mücadelede karşılaşılan engellerin aşılması, iş birliklerinin güçlendirilmesi ve toplum bilincinin artırılması hedeflerini içermektedir. Dünya genelinde köpek kaynaklı kuduzun 2030 yılına kadar ortadan kaldırılması hedefi doğrultusunda, geniş çaplı köpek aşılamaları ve temas sonrası profilaksi erişiminin artırılması büyük önem taşımaktadır. Kuduzun %100 önlenebilir bir hastalık olmasına rağmen her yıl dünyada binlerce insanın bu hastalıktan hayatını kaybetmesi, toplumun daha bilinçli hareket etmesini ve küresel mücadele girişimlerinin hızlanması gerektiğini göstermektedir.
28 Eylül Dünya Kuduz Günü vesilesiyle bu hastalığın küresel ölçekte önlenebilir olduğunu hatırlatıyor ve toplum olarak üzerimize düşen sorumlulukları yerine getirmeye çağırıyoruz. Veteriner hekimlerin liderliğinde yürütülen bu mücadeleye herkesin katkıda bulunması, kuduz hastalığının kökünden kazınması için büyük önem taşımaktadır. 2024 yılı teması çerçevesinde toplum bilincinin artırılması ve iş birliğinin güçlendirilmesi, kuduz eliminasyonu hedefimize ulaşmanın temelidir. Kuduzla mücadele, ancak birlikte hareket ederek ve gerekli önlemleri alarak kazanabileceğimiz bir savaştır.
